Sapieha Aleksander Kazimierz h. Lis (1624–1671), biskup żmudzki, potem wileński. Ur. 13 V w rodzinnym Maciejowie na Wołyniu, był czwartym synem Fryderyka, podkomorzego włodzimierskiego, i Ewy ze Skaszewskich, bratem pisarza polnego kor. Jana Fryderyka (zob.), oboźnego lit. Tomasza Kazimierza (zob.), i krajczego lit. Krzysztofa Franciszka (zob.).
Początkowo S. uczył się w kolegium jezuickim w Lublinie, następnie w Akad. Wil. i w Kolegium Nowodworskiego (klasa poezji r. 1638) w Krakowie. Zapewne wówczas jego opiekunowie postanowili, iż jako pierwszy w rodzie zostanie duchownym; w r. 1638 rozpoczął studia na Uniw. Krak. Już jako sekretarz królewski kontynuował je w zakresie prawa kanonicznego we Włoszech na uniwersytetach: w Padwie (1647), w Bolonii (1648 – prawo kanoniczne), w Rzymie (1649) i w Paryżu. Jeszcze w czasie pobytu w Rzymie otrzymał 19 II 1649 kanonię wileńską, a po powrocie ze studiów został 14 V 1650 prepozytem kapituły wileńskiej; prałaturę tę objął 27 VII t.r., w dziesięć dni po otrzymaniu święceń kapłańskich, których udzielił mu (17 VII) w Wilnie bp wileński Jerzy Tyszkiewicz. Dn. 5 X t. r. wyznaczony został przez kapitułę do sądów biskupich. Dn. 3 V 1651 otrzymał prowizję na probostwo niemenczyńskie, był już wówczas kanonikiem warszawskim. Wszystkie godności i beneficja zawdzięczał Janowi Kazimierzowi. Aktywnie uczestniczył w pracach kapituły, wielokrotnie przewodnicząc jej sesjom. W r. 1652 reprezentował kapitułę w sądach Trybunału Głównego (compositum iudicium), 18 V 1654 wybrany został na jej posła za sejm, lecz zrezygnował z tej misji. Jesienią 1654 w imieniu kapituły witał uroczyście w Wilnie przybyłego tam króla. Z jego inicjatywy wkrótce został sufraganem bpa Tyszkiewicza (prowizja papieska 2 VIII 1655 z tytułem bpa metoneńskiego). W obradach kapituły w okresie wojen uczestniczył jednak rzadko; na jej obrady w Braszewiczach w lutym i maju 1656 przesłał listy, przewodniczył sesji w październiku t. r. i wówczas kapituła powierzyła mu zarząd swych dóbr: Bakszty i Hermaniszki. Przewodniczył nadto zebraniom kapituły w lipcu 1657 w Dereczynie, w październiku t. r. i w czerwcu 1658 w Brześciu oraz w rodzinnej Różanej na przełomie września i października 1658. Już w sierpniu 1656 Jan Kazimierz licząc na pomoc militarną Pawła Jana Sapiehy, obiecywał S-że referendarię (duchowną) litewską, lecz kiedy S. urząd ten uzyskał – nie wiadomo; tytułu używał już 2 X 1657. Uczestniczył w obradach rady senatu w Warszawie latem 1658. Dn. 4 IV 1659 otrzymał nominację na biskupstwo żmudzkie, 25 IV t. r. potwierdziła to wyborem kapituła (bulla translacyjna z 12 I 1660). Latem 1659, działając jako wysłannik królewski, zapobiegł skonfederowaniu dywizji lewego skrzydła armii lit. i osiągnął zatrzymanie jej w służbie. Na początku 1661 r. Krzysztof Pac skłonił zapewne S-ę do podpisania skryptu popierającego elekcyjne plany dworu.
W r. 1661 po raz pierwszy przybył S. do swego biskupstwa (do Miednik), aby odbyć ogłoszony przez papieża Aleksandra VII jubileusz, lecz przeszkodziła temu zaraza. Dn. 9 VIII t. r. przewodniczył obradom sejmiku żmudzkiego w Rosieniach. Na sejmie 1662 r. wyznaczony został do komisji wojskowo-skarbowej, która od 19 VII miała obradować w Wilnie i doprowadzić do rozwiązania konfederacji wojska lit. W czasie jej trwania bezskutecznie próbował pogodzić zwaśnionych hetmanów lit. – Pawła J. Sapiehę i Wincentego Gosiewskiego. W październiku t. r. zrezygnował z prepozytury wileńskiej. Na początku 1663 r. wziął udział w zorganizowanej bez zgody króla, a zdominowanej przez fakcję sapieżyńską, konwokacji lit. w Puniach oraz w pertraktacjach z przebywającymi w wojsku lit. w Olicie przedstawicielami konfederatów. W konflikcie marszałka w. kor. Jerzego Lubomirskiego z królem popierał zapewne Jana Kazimierza, choć na sejm 1664/65 r. nie przybył. Przewodniczył jednak odbytemu 19 II 1665 sejmikowi żmudzkiemu, na którym szlachta zdecydowanie wystąpiła w obronie króla. Od 15 V t. r. uczestniczył w pracach odbywającej się w Wilnie komisji skarbowo-wojskowej. Był na odbytej w lipcu t. r. konwokacji lit. w Grodnie; podpisał jej uchwały z żądaniem zachowania postanowień unii lubelskiej. Wraz z Janem Karolem Kopciem, woj. połockim, relacjonował następnie postanowienia grodzieńskie królowi na spotkaniu pod Pilicą 10 IX t. r. Być może przy tej okazji liczył na otrzymanie wakującego biskupstwa wileńskiego, czego żądała dla niego fakcja sapieżyńską, przy sprzeciwie Paców. W początku 1666 r., gdy po śmierci P. J. Sapiehy zmieniła się sytuacja polityczna na Litwie i Pacowie chcieli wyrugować swych przeciwników ze Żmudzi, S. zrezygnował ze starań o biskupstwo wileńskie, szybko jednak doszedł z nimi do porozumienia, o czym świadczyła jego postawa na sejmiku wileńskim 3–5 II t. r. Wziął udział w radzie senatu w Warszawie 8 V t. r. Dn. 17 V otrzymał list przypowiedni na chorągiew dragońską w armii lit., wakującą po bracie Krzysztofie, 22 V podpisał asekurację parze królewskiej na zwrot sum wyłożonych przez nią na potrzeby wojska.
Dn. 4 V 1667 mianowany S. został przez króla biskupem wileńskim, co potwierdziła 26 V swym jednogłośnym wyborem kapituła (bulla translacyjna 18 VII 1667). Na posiedzeniu kapituły wileńskiej 17 VI 1667 był jednym z inicjatorów wniesienia protestacji przeciw uchwale ostatniego sejmu o wybieraniu podymnego. Później tylko kilkakrotnie uczestniczył w posiedzeniach kapituły. Dn. 28 VI t. r. przewodniczył sejmikowi wileńskiemu, na którym doszło do ostrych spięć między Pacami a ich przeciwnikami. Współpracując z Pacami, S. próbował pogodzić ich ze swymi krewnymi z linii czerejskiej. W walce politycznej powodował się też motywami wyznaniowymi; 12 XI t. r. pozwał przed sąd królewski Bogusława Radziwiłła w sprawie kościoła wiżuńskiego, dawnego zboru kalwińskiego, utraconego na rzecz katolików, który Radziwiłł kazał w t. r. zajechać i odebrać siłą, i zmusił go do niekorzystnej ugody. Był zresztą w ogóle wrogo nastawiony do różnowierców i bardzo ostro przeciw nim występował przy każdej okazji. W t. r. polecił przeprowadzić spis duchowieństwa lit., dowodów posiadanych beneficjów i tytułów prawnych dóbr. W odezwie do duchowieństwa z 30 I 1668 poinformował o zwołaniu synodu diecezjalnego w maju t. r., lecz pod wpływem kapituły zmuszony był przełożyć jego termin. Był na odbytej w maju sesji kapituły. Przewodniczył obradom sejmiku wileńskiego 23–24 VII t. r., próbując przedtem bez rezultatu pojednać Michała Kazimierza Paca z Michałem Kazimierzem Radziwiłłem. Dn. 16 X t. r. udało mu się natomiast pogodzić Paców z Jerzym Karolem Hlebowiczem. Dn. 26 VIII t. r. odbył ingres do katedry wileńskiej.
Po abdykacji Jana Kazimierza podpisał S. 6 XII 1668 akt konfederacji generalnej zawiązanej na konwokacji w Warszawie. Dn. 11 I 1669 w Wilnie odbyła się w jego siedzibie sekretna narada obozu antyradziwiłłowskiego, na której omówiono przygotowania do elekcji, agitacji na Litwie i sposoby wykorzystania armii. Następnie na trwającym 6 dni, burzliwym wileńskim sejmiku przedelekcyjnym ostro wystąpił przeciw różnowiercom, domagając się pozbawienia ich wszelkich urzędów i praw. W dn. 11–13 III t. r. odprawił w katedrze wileńskiej synod diecezjalny, na którym ustanowiono przepisy dotyczące obrzędów i obowiązków duchownych (wydał je drukiem pt. „Constitutiones synodi dioecesis Vilnensis”, Wil. 1669). Po elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego przekonywał przeciwnych temu Litwinów do zaakceptowania nowego króla. Elekcję podpisał z zastrzeżeniem, aby nie dawać dysydentom urzędów. Wszedł do komisji mającej ułożyć pakta konwenta. Był na sejmie koronacyjnym i uczestniczył 16 XI w posejmowej radzie senatu. W r. 1670 był jednym z komisarzy do rozpatrzenia sporu między metropolitą kijowskim Gabrielem Kolendą a magistratem wileńskim o terytorium jurydyki metropolitalnej. Uczestniczył w sejmie jesiennym t. r.
Dn. 12 IV 1671 dokonał S. uroczystej introdukcji obrazu Matki Boskiej do nowej kaplicy w Ostrej Bramie w Wilnie. Założył Bractwo Imienia Panny Marji przy katedrze wileńskiej. Uczestniczył w fundacji M. K. Paca z 1668 r. dla kanoników regularnych (augustianów) w Wilnie. Dokończył ozdobienia katedry wileńskiej. Pomagał dominikanom w budowie kościoła w Werkach; powiększył seminarium wileńskie. Wystawił w r. 1663 kaplicę w Szydłowie na Żmudzi. Zbudował most stały na Wilii. Był właścicielem dwóch kamienic w Wilnie (sprzedał je A. H. Połubińskiemu w l. 1667–8), Dąbrowy (pow. lidzki) oraz odziedziczonej po bracie Tomaszu, oboźnym lit., części dóbr Oszmiana Murowana, Merecza i Taboryszek (woj. wileńskie), Nepli (woj. brzeskie lit.). Pisał się panem «na Maciejowie» (na Wołyniu), gdzie najczęściej przebywał. Zmarł 22 V 1671 w Wilnie, pochowany został w tamtejszej katedrze.
Portret S-y z Galerii Kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; Portret z Galerii Biskupów Wileńskich w Werkach, reprod. w: Kurczewski J., Kościół zamkowy, czyli katedra wileńska, Wil. 1908 I 314; Miedzioryt T. Schnopsa wg rys. M. Bujnowskiego (J. Wołłowicz, Antistes Magnus […] Alexander Sapieha…, Vilna 1668); Litografia J. Oziembłowskiego, w Muz. Narod. w W.; – Estreicher; Lietuvos encyklopedija, Boston 1953 XXVI; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Sapiehowie; Hierarchia catholica medii aevi, VI 416; Elektorowie; – Codello A., Rywalizacja Paców i Radziwiłłów w latach 1666–1669, „Kwart. Hist.” T. 71: 1964 nr 4 s. 928; Krahel T., Zarys dziejów diecezji wileńskiej, „Studia Teolog.” T. 5/6: 1987/8 s. 27; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; Przyałgowski W., Żywoty biskupów wileńskich, Pet. 1860 II; Rachuba A., Konfederacja kmicicowska i Związek Braterski wojska litewskiego w latach 1660–1663, W. 1989; Wołonczewski M., Biskupstwo żmujdzkie, Kr. 1898 s. 80–83; – Akty Vil. Archeogr. Kom., IV, IX; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Chrapowicki J. A., Diariusz, Cz. 1: l. 1656–1664, Oprac. T. Wasilewski, W. 1978, Cz. 2: l. 1665–1669, Oprac. A. Rachuba, T. Wasilewski, W. 1988; Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne – 2: Synody diecezji wileńskiej i ich statuty, Wyd. J. Sawicki, W. 1948 s. 75; Elementa ad fontium editiones, III, VII, X, XIV; Ossędowski S., Cythara Novodvorciana…, Kr. 1638; Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lithuaniae, t. I: Dioeceses Vilnensis et Samogitiae, Ed. P. Rabikauskas, Romae 1971; Studenci Polacy na Uniwersytecie Bolońskim w XVI i XVII wieku, Cz. 2, Wyd. M. Bersohn, Kr. 1893 s. 53; Vol. leg., IV 884–8; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 1568, Dz. V nr 3089 (listy z 10, 12 I i 7 II 1666), 3451 (list z 27 II 1665), 13807, 13810, Dz. X (Sapiehowie), Zbiór Branickich z Suchej, nr 124/147 s. 456–462, Nabytki Kolekcjonerskie nr 59; AP w Gd.: rkp 300 R/Ee 19 s. 507; AP w Kr., Oddział na Wawelu: Arch. Potockich Domowe, nr D-151 (list z 8 VII 1667), Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, rkp. 965, 985, 986; Arch. Diec. we Włocławku: rkp. 338 k. 143, 146, 152, 166v., 168–169; B. Czart.: rkp. 167 nr 91, rkp. 401 nr 24, 25; B. Kórn.: rkp. 1368 k. 197–201v.; B. Narod.: BOZ nr 931 s. 238v.–239; B. PAN w Gd.: rkp. Uph. 26 s. 245–247; B. PAN w Kr.: rkp. 1065 s. 208; B. Sałtykowa-Ščedrina w Pet.: Sobranije Dubrovskogo, nr 150 k. 69–71; B. Ukraińskiej Akademii Nauk we Lw.: Fond Sapiehów rkp. 455/IIIc nr 16, rkp. 549/IIId, teka XII nr 16; Centralnyj gosudarstvennyj archiv drevnich aktov w Moskwie: F 389 (Metryka Litewska), Ks. Wp. 124 k. 168, Ks. Wp. 131 k. 801–802; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę; – Informacje Bolesława Kumora na podstawie Arch. Kongr. Konsyst. w Rzymie: Proces consist., vol. 58 k. 32–40, Proces consist., vol. 71 k. 863–875 (mikrofilm w Zakładzie ABMK przy KUL).
Andrzej Rachuba